Otizm ve Zihinsel Engelliler Alanında Eğitimci Yeterliliklerini Arttırma Eğitim Programı

Otizm spektrum bozukluğu (OSB), sosyal etkileşim, iletişim, davranış ve duygusal gelişimde farklılık gösteren bir nörogelişimsel bozukluktur. Otizm, genellikle erken çocukluk döneminden itibaren belirgin hale gelen bir bozukluktur ve yaşam boyu sürebilir.

OSB'nin belirtileri her bireyde farklılık gösterebilir, ancak genellikle şu alanlarda zorluklar yaşanır:

1. Sosyal etkileşim: Otizmli bireyler, sosyal etkileşimde zorluklar yaşayabilir. Göz teması kurma, beden dili okuma, duygusal ifadeleri anlama gibi becerilerde zorlanabilirler. Diğer insanlarla ilişki kurma, arkadaşlık kurma ve sosyal etkileşimde doğal davranışlar sergileme konusunda zorluklar yaşayabilirler.
2. İletişim: Otizmli bireyler, dil gelişiminde ve iletişim becerilerinde zorluklar yaşayabilir. Konuşma ve dil becerileri geri kalabilir, bazıları ise hiç konuşma becerisi geliştiremeyebilir. Anlamını anlatma, sosyal iletişim kurma, duygularını ifade etme gibi alanlarda güçlükler yaşayabilirler.
3. Davranış: Otizmli bireyler, tekrarlayıcı davranışlar, sınırlı ilgi alanları ve rutinlere bağlılık gibi belirgin davranış kalıpları sergileyebilir. Değişen rutinlere uyum sağlamakta zorlanabilirler ve esneklik konusunda güçlükler yaşayabilirler.
4. Duygusal gelişim: Otizmli bireyler, duygularını anlama, ifade etme ve düzenleme konusunda zorluklar yaşayabilir. Duygusal tepkileri yönetmede güçlükler yaşayabilirler ve bazen kendilerini ifade etmek için farklı yollar bulabilirler.

OSB'nin nedeni tam olarak bilinmemektedir, ancak genetik, çevresel ve nörolojik faktörlerin etkileşiminin rol oynadığı düşünülmektedir. Erken tanı, erken müdahale ve bireyselleştirilmiş eğitim ve destek programları, otizmli bireylerin potansiyellerini maksimize etmelerine yardımcı olabilir. Her otizmli birey farklıdır ve kendi benzersiz güçlük ve yeteneklerine sahiptir.

Zihinsel gerilik, bireyin normal zekâ seviyesinin altında bir zekâ seviyesine sahip olması durumunu ifade eder. Zihinsel gerilik, genellikle doğum öncesi, doğum anı veya çocukluk dönemlerinde oluşan beyin hasarı, genetik faktörler veya diğer nedenlerle ortaya çıkan bir durumdur. Zihinsel gerilik, bireyin zeka, zihinsel beceriler, sosyal beceriler ve günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlık düzeyini etkileyebilir.

Zihinsel gerilik, genellikle IQ (zeka katsayısı) testleri kullanılarak değerlendirilir. Genellikle IQ 70 ve altında olan bireylerde zihinsel gerilik teşhisi konulabilir. Zihinsel gerilik, hafif, orta, ağır ve derin olmak üzere farklı düzeylerde sınıflandırılabilir ve her seviyede farklı belirtiler gözlenebilir.

Zihinsel gerilik, bireyin yaşam kalitesini etkileyebilir ve günlük yaşam becerilerini geliştirmekte zorluklar yaşayabilir. Ancak, bireylerin potansiyellerini maksimize etmek ve uygun destek ve hizmetlerle desteklenerek topluma entegre olmalarını sağlamak mümkündür. Bireyselleştirilmiş eğitim, terapi, rehabilitasyon, ilaç tedavisi ve sosyal hizmetler gibi farklı yaklaşımlar zihinsel gerilikle yaşayan bireylere yardımcı olabilir ve yaşam kalitelerini artırabilir. Aynı zamanda ailelerin de desteklenmesi önemlidir ve erken tanı, erken müdahale ve uzun vadeli destek ile zihinsel gerilikle yaşayan bireylerin potansiyellerini tam olarak kullanmalarına yardımcı olunabilir.

Özel Gereksinime Sahip Bireylerin yaygınlıkları esas alındığında en sık görülen yetersizlik grupları arasında Otizm Spektrum Bozukluğu ve Zihin Yetersizliğin yer aldığı görülmektedir. Temelde farklılıklar bulunmakla birlikte OSB ve Zihin Yetersizliği tanısına sahip bireyler ile çalışılırken kullanılan yaklaşım ve yöntemlerin benzer oldukları görülmektedir. Gerçekleştirilmesi planlanan bu eğitimin amacını sahada OSB ve/veya Zihin Yetersizliği tanısı olan çocuklar ile çalışan eğitimcilerin, öğretimde kullanılan ve etkililiği bilimsel olarak ortaya koyulmuş uygulamaları edinmeleri oluşturmaktadır. Bu doğrultuda uygulamada sıkça çalışılması gereken konular ve kullanılmakta olan uygulamalar belirlenerek bir içerik oluşturulmuştur. Gerçekleştirilecek olan çalışmada ilgili uygulama ve nasıl kullanılacağı hakkında bilgi verilecek ve katılımcıların daha detaylı bilgilere ulaşmaları sağlanacaktır. Gerçekleştirilecek olan etkinliklerde ilgili konuda saha çalışmaları gerçekleştirmiş olan uzmanlar konuk olarak davet edilerek doğrudan uygulamaya yönelik öneri ve tavsiyeler alınacaktır. Her etkinliğin son kısmında katılımcıların soru sormaları için zaman ayrılacak ve etkinlikler sonlandırılacaktır. Çalışmaya katılmış olanlardan bir sonraki etkinliğe kadar gerçekleştirmeleri için bazı çalışma ve görevler talep edilmesi planlanmaktadır. Çalışma sonunda tüm konuları içeren bir değerlendirme sınavı gerçekleştirilecek ve tüm katılımcıların performansları değerlendirilerek kendileri ile paylaşılacaktır.

Özel Gereksinime Sahip Bireylerin yaygınlıkları esas alındığında en sık görülen yetersizlik grupları arasında Otizm Spektrum Bozukluğu ve Zihin Yetersizliğin yer aldığı görülmektedir. Temelde farklılıklar bulunmakla birlikte OSB ve Zihin Yetersizliği tanısına sahip bireyler ile çalışılırken kullanılan yaklaşım ve yöntemlerin benzer oldukları görülmektedir. Gerçekleştirilmesi planlanan bu eğitimin amacını sahada OSB ve/veya Zihin Yetersizliği tanısı olan çocuklar ile çalışan eğitimcilerin, öğretimde kullanılan ve etkililiği bilimsel olarak ortaya koyulmuş uygulamaları edinmeleri oluşturmaktadır. Bu doğrultuda uygulamada sıkça çalışılması gereken konular ve kullanılmakta olan uygulamalar belirlenerek bir içerik oluşturulmuştur. Gerçekleştirilecek olan çalışmada ilgili uygulama ve nasıl kullanılacağı hakkında bilgi verilecek ve katılımcıların daha detaylı bilgilere ulaşmaları sağlanacaktır. Gerçekleştirilecek olan etkinliklerde ilgili konuda saha çalışmaları gerçekleştirmiş olan uzmanlar konuk olarak davet edilerek doğrudan uygulamaya yönelik öneri ve tavsiyeler alınacaktır. Her etkinliğin son kısmında katılımcıların soru sormaları için zaman ayrılacak ve etkinlikler sonlandırılacaktır. Çalışmaya katılmış olanlardan bir sonraki etkinliğe kadar gerçekleştirmeleri için bazı çalışma ve görevler talep edilmesi planlanmaktadır. Çalışma sonunda tüm konuları içeren bir değerlendirme sınavı gerçekleştirilecek ve tüm katılımcıların performansları değerlendirilerek kendileri ile paylaşılacaktır.

Bu eğitim dizisi Milli Eğitim Bakanlığı Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı ve Zihinsel Yetersizliği Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı doğrultusunda hazırlanmıştır.

Ders Başlıkları; 

1. OSB da Güncel Tartışmalar ve Kanıt Temelli Uygulamalar: Bu oturumda bir uygulamanın bilimsel ve kanıt temelli olmasının ne anlam geldiği, bunun nasıl ortay koyulduğu ele alınacaktır. Dünyada bu  konuda yapılmış olan geçmiş ve güncel sınıflamalar incelenecektir. Ayrıca davranışlara özgü seçilebilecek olası kanıt temelli uygulamalar ele alınacaktır.
2. OSB ve Zihin Yetersizliği çalışma konuları ve MEB modüllerinin incelenmesi: MEB destek eğitim hizmetleri bünyesinde sunulmuş olan OSB ve Zihin yetersizliği modüllerinin içerikleri, bu modüllerde ele alınan konular incelenecektir. Ayrıca ilgili modüllerde yer alan hedeflerin nasıl daha detaylı betimlenebileceği ve alt amaçlar alınabileceği gösterilecektir. Modüllerde yer alan kazanımların öğretiminde kullanılabilecek ve ileri oturmalarda detayı verilecek olan uygulamalardan bahsedilecektir.
3. Davranışçı Yaklaşıma Dayalı Uygulamalar ve Özellikleri: Özel Eğitim alanında kullanılmakta olan ek çok uygulamaya esas oluşturan davranışçı yaklaşımın temel prensipleri ve ilkeleri ele alınacaktır. Pek çok uygulamanın ortak bileşenleri arasında yer alan temel kavram ve bileşenler örneklendirilerek açıklanacaktır. Ayrıca davranışçı yaklaşımı esas alan uygulamamalar ve bu uygulamaların benzerlik farklılıklarına değinilecektir.
4. Doğal Öğretim Uygulamaları ve Özellikleri: Kanıt temelli uygulamalar arasında yer alan doğal öğretim uygulamaları ve özellikleri tanıtılacaktır. Doğal öğretim uygulamalarının sahada nasıl kullanılabileceği, hangi çocuklar ve davranışlarda daha etkili olduğu tartışılacaktır. Ayrıca doğal öğretim uygulamalarının diğer uygulamalar ile bir arada kullanımı örneklendirilecektir.
5. Yanlışsız Öğretim Yöntemleri: Kanıt temelli uygulamalar arasında yer alan ve özellikle kavram öğretiminde sıkça kullanılmakta olan yanlışsız öğretim yöntemleri tanıtılacaktır. Yanlışsız öğretim yöntemlerinde ortak olan bileşenler ele alınarak uygulamaların birbirleri ile benzerlik ve farklılıkları incelenecektir.
6. Çizelge ve Görsel Desteklerin Kullanılması: Özellikle OSB gösteren çocukların görsel yanlarının güçlü olmasının eğitim sürecinde kullanılmakta olduğu çizelgeler ele alınacaktır. Bir çizelgenin hazırlanma adımları ve dikkat edilmesi gerekenle üzerinde durulacaktır. Ayrıca çizelgelerin nasıl silikleştirileceği ve farklı uygulamalarla kullanımına değinilecektir.
7. Problem Davranışlar ile Başa Çıkma ve İşlevsel Davranış Analizi: Eğitimciler ve ailelerin en çok yakındıkları konular arasında yer alan problem davranışlar işlevsel davranış analizi yaklaşımı ile ele alınacaktır. Davranışların işlevlerinin belirlenmesi, hipotez oluşturulması ve müdahale edilme ve izlenmesi süreçleri ilgili değerlendirme araçlarından bahsedilerek anlatılacaktır.
8. Akademik Becerilerin Öğretilmesi: Başta matematik ve okum ayazma öğretimi olmak üzere akademik becerilerin öğretim sürecinde değerlendirmeden öğretime yapılması gereken adımlar üzerinde durulacaktır. Öğretim sürecinde kullanılabilecek yaklaşımlar ve öğretimde yapılacak olası uyarlamalar örnekler üzerinden ele alınacaktır.
9. Dil Becerilerinin Geliştirilmesi: Otizm sosyal iletişim becerilerinde görülen bir yetersizlik olarak karakterize edilmektedir. OSB gösteren çocukların dil becerilerinin gelişiminde akranlarına göre bazı gecikmeler ve farklılaşmalar olduğu  görülmektedir. Bu oturumda  Dil gelişiminin genel süreci ve OSB gösteren bireylerdeki olası problem üzerinde durulacak ve kullanılabilecek etkili dil becerisi öğretim yaklaşımlarına değinilecektir.
10. PECS ve Alternatif İletişim Araçları: Bu oturumda geleneksel  yaklaşımlar ile iletişim becerilerinde ilerleme sağlanamamış olan çocuklar ile kullanılabilecek olan alternatif iletişim yaklaşımları ele alınacaktır. Alternatif ve destekleyici iletişim sistemlerinin türleri ve öğretim sürecinde nasıl kullanılabileceği ve ülkemizde kullanılmakta olan alternatif iletişim sistemlerinden bahsedilecektir.
11. Cinsel Gelişim ve Mahremiyet Becerilerinin Kazandırılması: Özel eğitim gereksinimi olan bireylerin akranlarına oranla yaklaşık 4-5 kat daha fazla istismara uğrama riski taşıdıkları bilinmektedir. Olası istismar durumlarından çocukların korunması ve bununla birlikte çocukların cinsel gelişimlerinin sağlıklı bir şekilde ilerlemesi  için yapılması gerekenlere değinilecektir. Özel gereksinimli bireylerin her aman çocuk olarak kalmayacakları göz önüne alınarak ergenlik ve yetişkinlik sürecinde dikkat edilmesi gereken detaylar üzerinde durulacaktır.
12. Spor ve Hareket Becerilerinin Kazandırılması: Birey gelişiminin tüm alanları kapsayacak şekilde olması önemli olmaktadır. Bu bağlamda özellikle otizm başta olmak üzere pek çok yetersizlik alanında spor ve hareket becerilerinin kazandırılması önemli olmaktadır. Yayınlanmış olan son raporlar ile otizmde kanıt temelli uygulamalar arasına girmiş olan spor ve hareket becerilerini destekleyen programlar ve bu konuda temel kavramlar ve bileşenler ele alınacaktır
13. Müzik Becerilerinin Kazandırılması: Spor becerilerine yönelik uygulamalarda olduğu gibi son yıllarda otizmde kanıt temelli uygulamalar arasında müzik temelli uygulamalarda yer almaktadır. Bu oturumda otizmli çocuklar ile müzik becerilerine yönelik gerçekleştirilebilecek müzik çalışmaları ve yapılacak olası uyarlamalar örnekler ile gösterilecektir.
14. Teknolojinin Özel Eğitimde Kullanımı: Tüm diğer alanlarda olduğu gibi özel eğitim alanında da teknoloji etkisini oldukça hissedilir şekilde göstermiştir. Özellikle pandemi süreci sonrası teknoloji özel eğitim uygulamalarının vazgeçilmez bir bileşeni haline gelmiştir. Bu oturumda özel eğitimde teknolojinin eğitim öğretime nasıl transfer edilebileceği ve kolayca içerik üretilebilecek teknoloji araçları ele alınacaktır.
15. Ailelerle etkili iletişim ve doğru yönlendirme: Başarılı bir sistemin olmazsa olmaz bileşenlerden birisini aile oluşturmaktadır. Aileyi eğitim öğretim sürecine dahil etmek hem kolay hem de oldukça zor bir süreçtir. Ailelerin eğitime katılmasına katkı sağlayacak uygulama ve stratejilerin el alınacağı bu oturumda, aileler ile  gerçekleştirilebilecek olan pratik uygulama örnekleri üzerinde tartışılacaktır.

Doç. Dr. Emre Ünlü

İzmir Demokrasi Üniversitesi Üniversitesi Özel Eğitim Bölüm Başkanı