Pekiştireç Nedir?
Pekiştireç, bir davranışın tekrarlanma olasılığını artıran bir uyarıcıdır ve davranışçı psikolojide önemli bir rol oynar; aynı zamanda bir davranışın ardından ortama hoşa giden bir uyaran eklenmesi ya da itici olan uyaranın kaldırılması durumunda, davranışın ileride gerçekleşme olasılığını veya sıklığını arttırma sürecidir.
Pekiştireçlerin etkili kullanımı, istenen davranışların teşvik edilmesini ve pekiştirilmesini içerir. Örneğin, bir çocuğun okulda iyi davranış sergilemesi durumunda onu ödüllendirmek, bu davranışın tekrarlanmasını olumlu yönde teşvik eder. Olumsuz pekiştireçler ise genellikle bir problemi çözme veya giderme yolu olarak kullanılır. Her iki tür pekiştireç de belirli bir davranışın sıklığını artırmak için kullanılır.
Davranış ile çevre arasındaki ilişki davranışın oluşma oranını arttırır ya da sürdürürse pekiştirme olur. Pekiştirmenin olabilmesi için;
- Tepkinin bir sonucu olmalı.
- Sonuç davranışın tekrarlanma olasılığını arttırmalı.
- Davranışın farklı nedenlerden değil tepkinin erken sonucuna bağlı olarak artması gerekmektedir.
- Özellikle öğretimin ilk aşamalarında davranışın hemen ardından sunulmalıdır. Yoksa ikisi arasında bağ kurmakta zorlanılabilir.
Hatta bu arada sergilenen olumsuz bir davranış yaparsa, onun pekiştirildiğini zannedebilir.
Ayrıca, pekiştireç motive edici olmalıdır.
Olumlu Pekiştirme:
İstenen bir davranışın gerçekleştirildiğinde bireye hoş bir uyarıcı (ödül) verilerek bu davranışın tekrarlanmasının teşvik edilmesidir. Örnek olarak, bir çocuğun iyi davranışları için övgü ya da ödül vermek sayılabilir. Bu yöntem, öğrenme ve davranış değişikliği süreçlerinde yaygın olarak kullanılır; bireyin özgüvenini ve motivasyonunu artırabilir, aynı zamanda olumlu davranışların pekiştirilmesini sağlayarak istenmeyen davranışların azalmasına yardımcı olabilir.
Aynı zamanda istenen bir davranışı takiben verilen hoş bir ödüldür (örneğin, bir çocuğa iyi notlar için övgü). Bir davranışın/tepkinin hemen ardından davranışın ileride tekrar gerçekleşme olasılığını arttıran hoşa giden bir uyaranın koşullu olarak sunulması/ortama eklenmesidir.
Davranış ile pekiştireç arasındaki ilişkiye ikili izlerlik denir.
İkisi arasındaki izlerlik yakın olmalı. Böylece birey ilişki kurup davranışı arttırabilir.
Olumsuz Pekiştirme:
Hoş olmayan bir durumun veya uyarıcının, istenen davranış gerçekleştirildiğinde ortadan kaldırılmasıdır. Bu yöntem, bireyi istenen davranışı tekrarlamaya teşvik eder çünkü bu davranışın sonucunda rahatsız edici bir durumun sona ermesi söz konusudur. Örneğin, baş ağrısı çeken bir kişinin ağrı kesici alması ve ağrının geçmesi, ilacı almanın tekrarlanmasını teşvik eden bir olumsuz pekiştirmedir; istenmeyen bir durumun ortadan kalkmasını sağlayarak, istenen davranışların sürdürülmesine yardımcı olur.
Aynı zamanda, istenen bir davranış sonucunda hoş olmayan bir durumun ortadan kalkmasıdır (örneğin, baş ağrısını gidermek için ilaç almak). Bir davranışın (uygun ya da uygun olmayan) ileride ortaya çıkma olasılığının ya da sıklığının artması için ortamdaki itici uyaranın kaldırılması.
Pekiştireç Çeşitleri:
1. Nesnel Pekiştireçler: İstenen bir davranışa karşılık olarak verilen somut ödüllerdir; genellikle fiziksel bir öğe (oyuncak, yiyecek, madalya vb.) ya da ayrıcalıklar (ekstra oyun zamanı, bir etkinliğe katılma hakkı vb.) olarak sunulur; bireyin motivasyonunu artırabilir ve öğrenme veya davranış değiştirme süreçlerinde etkili olabilirler. Özellikle çocuklar ve özel eğitim gerektiren bireyler için kullanılan bu yöntem, istenen davranışların güçlendirilmesi ve teşvik edilmesinde yaygın olarak kullanılır.
- Kırtasiye malzemeleri, süs eşyaları, top, tablet, bilgisayar, kitap, oyuncak gibi gözle görülen ve elle tutulan pekiştireçlerdir.
- Küçük çocuklar için küçük oyuncaklar, boyama kitapları, oyun hamuru, yapıştırmalar vb.,
- Ergenler be gençler için takılar, futbolcu kartları, posterler, kitaplar, DVD ler vb..
2. Etkinlik Pekiştireçleri: Belirli bir davranışı teşvik etmek için kullanılan, hoş bir etkinliğe erişim sağlayan pekiştireçlerdir. Örnek olarak, çocuğun sevdiği bir oyunu oynaması, sinemaya gitmesi veya parkta vakit geçirmesi sayılabilir. İstenen davranışın ardından sunulduğunda, bireyin bu davranışı tekrarlamasını teşvik eder; özellikle motivasyon artışı ve pozitif takviye sağlama konusunda etkilidirler. Bu yöntem, davranış değişikliği ve öğrenme süreçlerinde sıkça kullanılır.
- Bireyin ilgilenmekten hoşlandığı etkinliklerin hedef davranışı gerçekleştirdikten sonra sunulmasıdır.
- Öğretmenin matematik alıştırmalarını bitirdikten sonra model uçakla oynamasına izin verme.
- Ödevini yaptıktan sonra parka götürme.
- Hedef davranışın hemen ardından sunulmazsa pekiştireç olarak etkililiği azalır.
3. Sembol Pekiştireçler: İstenen bir davranışın gerçekleştirilmesi sonucunda verilen ve daha sonra belirli ödüller veya ayrıcalıklarla değiştirilebilen soyut ödüllerdir; genellikle puanlar, jetonlar veya yıldızlar gibi simgesel ögeler şeklinde olur. Birey, birikmiş sembol pekiştireçleri belirli ödüllerle takas edebilir. Bu yöntem, özellikle uzun vadeli hedeflere ulaşma ve sürekli motivasyon sağlama açısından etkilidir. Sembol pekiştireçler, eğitim ortamlarında, davranış değişikliği programlarında ve terapilerde kullanılır.
- Kendi başına anlamı olmayan ancak biriktirilerek çocuk için değeri olan başka pekiştireçlerle değiştirilebilen sembolik temsillerdir.
- Günlük yaşamdaki paranın kullanımına benzemektedir.
- Çocuk hedef davranışı sergileyerek sembolleri toplamak zorundadır.
Etkili Kullanım
- Davranışın hemen ardından sunulmalıdır.
- Çeşitlendirilmelidir. Özellikle sosyal pekiştireçler birincil, nesne ve sembol pekiştireçlerle birleştirilmelidir.
- Küçük miktarlarda sunulmalıdır.
- Seyrekleştirilmelidir. Önce sürekli pekiştirme sonra aralıklı tarifeler kullanılmalıdır.
Dikkat Edilmesi Gerekenler:
- Uygun Zamanlama: İstenen davranış hemen gerçekleştikten sonra verilmelidir.
- Tutarlılık: Aynı davranış her seferinde benzer şekilde pekiştirilmelidir.
- Doz Ayarı: Aşırı kullanımı, etkinliğini azaltabilir.
- Kişiye Özgü Yaklaşım: Bireyin ihtiyaçlarına ve tercihlerine uygun olması önemlidir.
- Olumlu Davranışa Odaklanma: İstenmeyen davranışlar yerine olumlu davranışlar pekiştirilmelidir.
- Ödüllerin Çeşitliliği: Aynı ödülün sürekli kullanılması yerine, çeşitlilik sağlanmalıdır.
Makalenin orijinaline buradan ulaşabilirsiniz.
