Travmatik Beyin Hasarı
Travmatik beyin hasarı (TBH), dil, konuşma, düşünme ve yutma sorunlarına neden olabilir. Bu konularda dil ve konuşma terapistleri (DKT) yardımcı olabilirler.
1- TBH Hakkında
TBH, beyne alınan ani bir fiziksel etkiye bağlı olarak oluşan beyin hasarıdır. Bir nesne kafatasını delerek beyine ulaştığında oluşabilir. Örneğin kafatasına isabet eden bir tabanca mermisi TBH’na yol açar veya kafaya alınan bir darbe de TBH ile sonuçlanabilir. Örneğin, düşerken başınızı zemine vurmak da TBH oluşturabilir.
TBH’nın bazı yaygın sebepleri şunlardır:
- Düşmeler
- Araba kazaları
- Bir nesnenin çarpması veya koşarken bir nesneye çarpmak
- Şiddet saldırıları
Sporla alâkalı durumlar veya savaşlar da TBH’na sebep olmaktadır. Ayrıca bir defa TBH geçirmiş kişilerin ikinci defa aynı sorunu yaşama olasılığı daha yüksektir. Kafaya alınan ikinci darbede hafif bir TBH oluşumu bile ciddi sorunlara yol açabilir.
Hangi tür TBH geçirirseniz geçirin beyninizde anında hasar oluşacaktır. Bu, kafatası çatlaması, kanama veya kan pıhtısı olabilir. Sonrasında kafatası içi basıncı artabilir; nöbetler veya beyin şişmesi yaşanabilir. Bu tıbbi sorunlarla doktorlar ilgilenecektir.
2- TBH Belirtileri
Beyninizin tüm vücudunuzu kontrol ettiği düşünülürse TBH birçok soruna sebep olabilmektedir. Çoğunlukla belirleyici olan hasarın büyüklüğü ve yeridir. Bazı sorunlar şunları içerebilir:
- Fiziksel Sorunlar: Bayılma, nöbet, baş ağrısı, baş dönmesi ve kusma olabilir. Vücudunuzun bazı kısımlarını hareket ettiremeyebilirsiniz. Dengenizi kaybedebilir ve kollarınızı ve bacaklarınızı kontrol etmekte sorun yaşayabilirsiniz.
- Duyusal Sorunlar: Işığa, sese ve dokunmaya karşı daha duyarlı veya duyarsız olabilirsiniz.
- Davranış Değişiklikleri: Daha duygusal, sinirli veya endişeli olabilirsiniz. Depresif hissedebilir veya ruh hali değişimleri yaşayabilirsiniz. TBH’ndan önce sizi rahatsız etmeyen durumlar artık canınızı sıkabilir.
- Düşünme Becerilerinde Sorunlar: Dikkat, hafıza ve sorun çözme becerileriyle ilgili sorunlar yaşayabilirsiniz. Hedef belirleme, planlama ve davranışlarınızın farkında olma gibi yüksek becerilerde sorunlar yaşayabilirsiniz. Yeni bir beceri veya bilgi öğrenmek zor olabilir. Ancak muhtemelen hasar gerçekleşmeden önceki bilgilerinizin büyük kısmını hatırlayacaksınızdır.
- Konuşma ve Dil Sorunları: TBH’ndan sonra konuşmanızın anlaşılırlığı azalabilir. Bu kas zayıflığına bağlı dizartri olabilir veya kaslarınızı kontrol etmekte zorlanmaya yol açan apraksi olabilir. Ya da afazi denilen başkalarının söylediklerini veya okuduğunuzu anlayamama sorununuz olabilir. Aynı zamanda isteklerinizi veya ihtiyaçlarınızı dile getirmek için aradığınız sözcüleri bulmakta ve söylemekte zorlanabilirsiniz.
- Sosyal İletişim Sorunları: Başkalarıyla konuşurken takip ettiğimiz kurallar sizin için zor olabilir. Şakaları veya sözsüz gönderimleri anlayamayabilirsiniz. Örneğin, birisi omuzlarını silktiğinde ne kast ettiğini anlayamayabilirsiniz. Yanlış zamanda yanlış şeyler söyleyebilir veya başkalarının sözünü kesebilirsiniz.
- Yutma Sorunları (Disfaji): Çiğnemekte zorlanabilir, yemek yerken öksürebilir veya boğulma yaşayabilirsiniz.
3- TBHTestleri
Herhangi bir kafa hasarınız varsa doktora görünmeli veya acil servise gitmelisiniz. Doktor beyninize bakmak için BT taraması veya MRI gibi testler isteyecektir.
Sahip olduğunuz sorunlara bağlı olarak test için başka uzmanları da görmeniz gerekebilir. Başka doktorlar, psikolog, fizyoterapist veya ergoterapist veya sosyal hizmet uzmanı görebilirsiniz. Dil ve konuşma terapisti konuşma, dil ve düşünme becerilerinizi test edebilir. DKT, ayrıca sosyal becerilerinizi test edebilir ve sahip olduğunuz sorunların ne kadar farkında olduğunuzu görebilir. Çiğneme ve yutma sizin için bir sorunsa, DKT bu becerilerinizi de değerlendirebilir.
4- TBH Tedavisi
Test ve değerlendirmelerden sonra DKT, sizinle becerilerinizi ilerletmek için çalışmaya başlayacaktır. Terapilerin nasıl ilerleyeceği sahip olduğunuz soruna göre değişiklik gösterecektir.
Erken dönem TBI terapisinde şu konulara odaklanılır:
- Sizi seslere, dokunmaya ve kokulara tepki verir hale getirmek. Bunlar comadaysanız veya baygınsanız uygulanır.
Daha ayık ve kendinizde olduğunuzda terapiler şu yönde değişir:
- Günlük aktivitelere dikkat edebilme
- Kafa karışıklığınızı azaltma
- Neler olduğunu, nerede olduğunuzu ve hangi günde olduğunuzu anlamanıza yardım etme
Sonralarda ise terapiler şu alanlara odaklanır.
- Hafızanızı güçlendirmenin yollarını bulmak. Hatırlamanıza yardımcı olması için hafıza kitapları ve takvimler kullanmaya başlayabilirsiniz.
- Sorun çözme yolları öğrenme, bir fikir veya olayı mantığa oturtma ve organize kalma
- Küçük gruplarla sosyal beceriler üstüne çalışma
- Kendi davranışlarınızı fark etmenizi ve değiştirmenizi sağlama
Son dönem terapiler ise şu başlıklara yoğunlaşır:
- Plan yapmak, organize etmek ve gezilere çıkmak için topluma karışmak. Bunları yaparken yardımı olması için hafıza kayıtları, organizatörleri, kontrol listelerini ve diğer materyalleri kullanabilirsiniz.
- Sizi işe veya okula döndürmeye yardımcı olması için tatil danışmanları ile çalışabilirsiniz.
Bazı insanlar TBH sonrası uzun süre net bir şekilde konuşamaz. DKT’niz, resim panoları veya sizin için konuşan bilgisayarlar gibi başka konuşma yolları kullanmanızı önerebilir. Bu, alternatif ve telafi edici iletişim (AAC)’dir. Tedavi, AAC cihazınızı daha iyi kullanmanıza yardımcı olacaktır.
Çiğneme ya da yutmada sorun yaşıyorsanız DKT, farklı yiyecekleri denemenizi önerebilir. Öksürmemek veya boğulmamak için farklı kafa pozisyonları veya yutmanın farklı yollarını da önerebilir. Burada amaç, güvenli bir şekilde yemek yiyip içtiğinizden emin olmaktır.
Kaynakça:https://www.asha.org/public/speech/disorders/traumatic-brain-injury/